*రామాయణం ఎందుకు చదవాలి?* 

మహాభారతంలోని నాటకీయత ఉండదు. ఏమంత ఉత్కంఠ భరితమూ కాదు. అనగనగా ఓ రాకుమారుడు. తండ్రి ఆజ్ఞను పాటించి అడవులకు వెళ్తాడు. అక్కడే తన భార్యని పోగొట్టుకుంటాడు. వానరుల సాయంతో రావణ సంహారం జరిపి, ఆమెను తిరిగి తెచ్చుకుంటాడు. అతి సరళమైన కథ. 

కానీ, అందులోనే జీవనసారం ఉంది. *మనిషితనం* ఉంది. *మంచితనం* ఉంది. ఆధునిక మానవుడు ఎదుర్కొంటున్న అనేక సంక్షోభాలకూ పరిష్కారం ఉంది. 

రామాయణం అంటే ఓ పుస్తకం కాదు.. *చిమ్మచీకట్లో దీపం* , *దిక్కుతోచని ప్రయాణంలో దిక్సూచి.* 
నిజమే, రామాయణం ఎందుకు చదవాలి? ఎప్పుడో త్రేతాయుగం నాటి కథ. వందల పేజీల గ్రంథం. 

అదే సమయంలో ఏ *వ్యక్తిత్వ వికాస పుస్తకమో* చదివితే, ఎంతోకొంత స్ఫూర్తి కలుగుతుంది.

ఏ *నెట్‌ఫ్లిక్స్‌లోనో సినిమా* చూస్తే చక్కని కాలక్షేపం లభిస్తుంది. *ఏ ఆఫీసుపనో చేసుకుంటే* బాసు ప్రశంసా అందుతుంది. కానీ, ఈ ప్రయోజనాలన్నీ *తాత్కాలికం* .

రామాయణానికి నిన్ను *పరిపూర్ణ వ్యక్తిగా మార్చే శక్తి* ఉంది. ఆ స్ఫూర్తి & పదాడంబర వికాస పుస్తకంలా *పక్షానికో, పున్నానికో* పరిమితం కాదు. జీవితాంతం వెన్నంటి నిలుస్తుంది. 

ఇక, చిన్నచిన్న కష్టాలకే *ఆత్మహత్య ఆలోచనలు* రావు. ఒకటిరెండు అపోహలతోనే *బంధాలు బీటలువారవు.* ఆస్తిపాస్తుల కోసం *అన్నదమ్ములతో తగువు పెట్టుకోం.*

దశరథ పుత్రుడైన రాముడు *ఎన్ని కష్టాలు* అనుభవించాడూ?
*ఎన్ని పరీక్షలు* ఎదుర్కొన్నాడూ? *రాజ్యాన్ని కోల్పోయాడు* , *తండ్రిని కోల్పోయాడు, భార్య దూరమైంది, ఓ దశలో సోదరుడూ ప్రాణాపాయంలో* పడ్డాడు. 

అయినా, *ధైర్యాన్ని* వీడలేదు. *ఓటమిని* అంగీకరించలేదు. వానర సైన్యాన్ని కూడగట్టుకున్నాడు. *సముద్రాన్ని దాటి లంకకు* చేరుకున్నాడు. మహాశక్తిమంతుడైన *రావణుడితో యుద్ధం* చేశాడు. *గెలిచాడు* . 

*ప్రజల హృదయాల్లో* నిలిచాడు. అదీ.. *పోరాట పటిమ. ‘రాముడితో మనకు పోలికేమిటి?’* అనుకోవడానికి వీల్లేదు. 

రాముడు ఎక్కడా *తాను దేవుడినని* చెప్పుకోలేదు. *అలా ప్రవర్తించనూ* లేదు. *దశరథ పుత్రుడినైన శ్రీరాముడిని* ... అనే ప్రపంచానికి పరిచయం చేసుకున్నాడు.

మనిషిలోని *సాధారణ ఉద్వేగాలన్నీ* రాముడిలోనూ ఉన్నాయి. కాకపోతే రాముడు *ధర్మాన్ని నమ్మాడు. ధర్మాన్నే ఆచరించాడు.* *విగ్రహవాన్‌ ధర్మః* అనిపించుకున్నాడు. అదే అతడిని *పురుషోత్తముడిని* చేసింది.

‘ *రామాయణం* ‘ అంటేనే రాముడు నడిచిన దారి. *వాల్మీకం చదవకపోతే* ఓ *విలువల మార్గం* శాశ్వతంగా మూసుకుపోతుంది. 

రామాయణం నిజంగానే *మ...హా కావ్యం! ఏడు భాగాలు, ఐదువందల అధ్యాయాలు,  ఇరవై నాలుగువేల పద్యాల* సమాహారం. ప్రతి *అధ్యాయాన్నీ సర్గ* అంటారు. *ప్రతి పద్యాన్నీ శ్లోకం* అంటారు.

రామాయణం పేరుకు *రామకథే* కానీ... *నదులూ, పర్వతాలూ, అడువులూ, వివిధ దేశాలూ, అనేకానేక లోకాలూ కథాక్రమంలో* ప్రస్తావనకు వచ్చాయి. 

భిన్నజాతుల *మనుషుల్నీ, వృక్షాల్నీ, పశుపక్ష్యాదుల్నీ* పరిచయం చేశాడు వాల్మీకి. ఎంతోమంది *రాజులు* తారసపడతారు. వారి *వంశాలూ* తెలుస్తాయి. 

ఆ ప్రకారంగా... రామాయణంలో *చరిత్ర* ఉంది, *భూగోళం* ఉంది, *జీవ-జంతుశాస్ర్తాలు* ఉన్నాయి. ఇక *మంచిచెడుల** విషయానికొస్తే ఇది *అచ్చమైన విలువల* వాచకం. *యుద్ధ వ్యూహాలూ, రణతంత్రాలూ* ఉన్నాయి. 

వాటిని నేటి రాజకీయాలకు అన్వయించుకుని *పొలిటికల్‌ సైన్స్‌కో, పబ్లిక్‌ అడ్మినిస్ట్రేషన్‌కో* అనుబంధంగా చేర్చుకోవచ్చు. *విశ్వాన్నీ* కూడా వర్ణించారు కాబట్టి, *అంతరిక్ష శాస్త్రంగానూ* పరిగణించుకోవచ్చు. మొత్తంగా రామాయణం... *సమగ్ర విజ్ఞాన సర్వస్వం! * 

*సకల శాస్ర్తాల సారం* 

వాల్మీకి మహర్షి రామాయణాన్ని *శ్రీరామపట్టాభిషేకానికో, రావణ సంహారానికో* పరిమితం చేయలేదు. సకల *వేదాల సారాన్నీ, ఉపనిషత్తుల రహస్యాల్నీ* ఒడుపుగా ఇమిడ్చాడు. 

*వ్యక్తిధర్మం, రాజధర్మం, పుత్రధర్మం...* అన్నింటికీ మించి *మానవధర్మం* - రామకథలో అంతర్లీనం.

*సీతారామ కల్యాణం* సమయంలో జనకుడు... రామయ్యకు సీతమ్మను అప్పగిస్తూ *‘ఛాయేవానుగతా సదా...’* ఇక నుంచీ ఈమె *సహధర్మచారిణి, నీడలా నీ వెంట* వస్తుంది - అని చెబుతాడు. 

*అతను ఆమెకు నీడ. ఆమె అతనికి నీడ.* ఇంతకుమించిన *వివాహధర్మం* ఏం ఉంటుందీ?

*క్షణికమైన మోహాలూ, పైపై మెరుగులూ* జీవితాల్ని ఎలా *ఛిన్నాభిన్నం* చేస్తాయో & హృదయాలకు హత్తుకునేలా వివరించాడు వాల్మీకి. 

*ఎంతో విజ్ఞురాలు* అయినా కూడా & *బంగారు వన్నెలో* మెరిసిపోతున్న *లేడిని* చూడగానే *సీత మనసు వశం* తప్పింది & *చర్మణా హృతచేతనా!* 

మహా పండితుడైన రావణుడు సైతం & *బంగారుబొమ్మలా ఉన్న సీతమ్మను* చూసీచూడంగానే మనసు పారేసుకున్నాడు, మోహావేశానికి గురయ్యాడు ... *కాత్వం కాంచనవర్ణభా!* నిభాయించుకోలేని ఓ *చిన్న బలహీనతే &. సీతను రాముడికి దూరం* చేసింది, *రావణుడిని ధర్మానికి దూరం* చేసింది.. అని సరిపోలుస్తాడు వాల్మీకి. 

నేటికాలపు *అమాయక సీతమ్మలకూ, దురహంకారులైన దశకంఠులకూ* పరోక్షంగా హెచ్చరిక చేశాడు వాల్మీకి. 

మనం *తీయని మాటల్నే నమ్ముతాం.* అవి *అబద్ధాలైనా సరే ఆనందంగా* ఆస్వాదిస్తాం. 

మనకు *అయిష్టమైన సత్యాల్ని ఆమోదించడానికి సాహసించం.* రావణుడ

ూ అంతే. కాబట్టే, *మారీచుడు చెప్పిన మంచి దశకంఠుడి* చెవికెక్కలేదు.

*‘సులభాః పురుషా రాజన్‌ సతతం ప్రియవాదినః’.* .. రావణా..  *తీయతీయని మాటలు చెప్పేవాళ్లు* ఎక్కడైనా ఉంటారు. 

నాలాగా *కఠిన వాస్తవాలు వివరించి మరీ హెచ్చరించేవాళ్లు* చాలా అరుదు. దయచేసి సమస్య *తీవ్రతను అర్థం చేసుకో*  & ’ అంటూ జరగబోయే *తీవ్ర పరిణామాల్ని* కళ్లకు కడతాడు. 

ఏ *అహంకారీ* వాటిని పట్టించుకోడు. దీంతో, *తమ పతనానికి తామే కారణం* అవుతారు. *రాముడి శరాఘాతానికి నేలకూలిన వాలి,* చివరి మాటగా *కొడుకు అంగదుడికి హితోపదేశం చేస్తాడిలా* ..

‘ *ఎవరి మీదా మితిమీరిన ప్రేమ చూపించవద్దు. ఎవరినీ అతిగా ద్వేషించవద్దు* ’. నేషనల్‌ క్రైమ్‌ రికార్డ్స్‌ బ్యూరో గణాంకాల ప్రకారం  ఈ రెండు కారణాలతోనే నూటికి ఎనభైశాతం *హత్యలూ హత్యా ప్రయత్నాలూ ఆత్మహత్యలూ* జరుగుతున్నాయి. 

ఇంకో మంచి మాటా అన్నాడు &‘ *కృతఘ్నే నాస్తి నిష్కృతిః’* *ఇతరులు చేసిన మంచిని మరచిపోవడం మహాపాపం, దానికి  పరిహారమే* లేదు. 

*ఆన్‌లైన్‌ వేదికలూ డేటింగ్‌ యాప్స్‌తో* పొద్దున్నే *నేస్తాలైపోయి* , సాయంత్రానికి *దుకాణం కట్టేసుకునే ఇన్‌స్టంట్‌ ఫ్రెండ్‌షిప్‌లకూ* అన్వయించుకోదగిన సుభాషితమూ ఒకటుంది. 

*సర్వథా సుకరం మిత్రం, దుష్కరం ప్రతిపాలనం*  *స్నేహం చేయడం సులభమే. దాన్ని నిలబెట్టుకోవడమే మహా కష్టం!*  

*ప్రమోషన్లు రాలేదనో, ఇంక్రిమెంట్లు పడలేదనో* & పని మానేసి మరీ బాధపడిపోయే *కెరీర్‌ జీవులకు వాల్మీకి ఓ గెలుపు మార్గం* చెప్పాడు.

*యజమాని మనసు ఎలా గెలుచుకోవాలో* బోధించాడు. *రాముడిని మించిన బాసూ, హనుమంతుడిని మించిన దాసూ* ప్రపంచంలో ఎక్కడుంటారు?

‘ *ప్రాజెక్ట్‌ లంక* ’ విజయవంతం అయిన సందర్భంగా రాముడు *ఆంజనేయుడిని బెస్ట్‌ ఎంప్లాయీగా* గుర్తిస్తాడు. 

‘ *యజమాని అంచనాలకు మించి పనిచేసేవాడే ఉత్తమ సేవకుడు.* *సమర్థత ఉండి కూడా ఒళ్లు దాచుకునేవాడు అథమ స్థాయికి* చెందినవాడు’ అంటూ *అప్రెయిజల్‌లో హెచ్‌ఆర్‌ విభాగానికి పనికొచ్చే కొలమానాన్ని* అందించాడు ఆదికవి.  

*అనుబంధ వాచకం* 

రాముడు *భారతీయుల కుటుంబసభ్యుడు, గురువు, దేవుడు.. సమస్తం!* 

*భార్య  భర్తలో* రాముడిని చూసుకుంటుంది. 
*తమ్ముడు అన్నలో* రాముడిని చూసుకుంటాడు. 
*తండ్రి కొడుకులో* రాముడిని చూసుకుంటాడు. 

కానీ నేటితరాలే, క్రమక్రమంగా *రాముడికి దూరం* అవుతున్నాయి, *రామాయణాన్ని దూరం* చేసుకుంటున్నాయి. 

కాబట్టే,  ఆ *జీవితాల్లో సంక్షోభం* మొదలవుతున్నది. *బంధాలకు బీటలు* పడుతున్నాయి. *అనుబంధాల్ని ఆస్తులు* మింగేస్తున్నాయి. *అదెంత నీచమైన చర్యో శ్రీరాముడే* సెలవిచ్చాడు.

తమను కలవడానికి వస్తున్న *భరతుడిని చూసి.* . *దండయాత్రకు బయల్దేరాడేమో* అని శంకించాడు లక్ష్మణుడు. 

ఆ దాడిని ఎదుర్కోవడానికి ఆయుధాలు సిద్ధం చేసుకున్నాడు. ఆ సందర్భంలో *రాముడు చెప్పిన మాట* ఇది...

*యద్ద్రవ్యం బాన్ధవానాం వా మిత్రాణాం*
*వా క్షయే భవేత్‌*
*నాహం తత్‌ ప్రతిగృహ్ణీయాం* *భక్ష్యాన్విషకృతానివ*

*బంధువుల్నో మిత్రుల్నో దూరం చేసుకోవడం* వల్ల లభించే  *సంపద & విషం కలిపిన భక్ష్యం* లాంటిది. దాన్ని నేను *అస్సలు ముట్టుకోను .* 

*లాభాల కోసమో* , *వ్యక్తిగత ప్రయోజనాల* కోసమో *అడ్డదారులు తొక్కే వ్యాపారవేత్తలకూ ఉన్నతాధికారులకూ* అయోధ్యకాండ *ఓ హెచ్చరిక* చేసింది. 

*సత్యమేవేశ్వరో లోకే సత్యం పద్మాశ్రితా సదా*
*సత్యమూలాని సర్వాణి సత్యాన్నాస్తి పరం పదమ్‌*... *సిరిసంపదల  దేవత* అయిన *లక్ష్మి ఎల్లప్పుడూ సత్యాన్నే* ఆశ్రయించి ఉంటుంది. 

మనం *సత్యానికి దూరమైతే ఆ సిరిదేవి కూడా మనకు దూరమైపోతుంది.* *జైలుపాలూ బెయిలుపాలూ అవుతున్న మాజీ కుబేరుల వైఫల్య కారణం* ఇదే.

*రామకథ* తెలియకపోవడం వల్ల కావచ్చు, *నవతరానికి జీవితం పట్ల ప్రేమ ఉండటం* లేదు. 

*సమస్యలతో పోరాడే తెగువ* కనిపించడం లేదు. *ఏ చిన్న ఇబ్బంది ఎదురైనా చావులోనే పరిష్కారాన్ని వెదుక్కుంటున్నారు.* 

*చేజేతులా జీవితాన్ని నాశనం చేసుకుంటున్నారు* . *నిద్రమాత్రలు మింగడానికి ఓ పూట ముందో, ఉరితాడు బిగించుకోడానికి  ఓ రోజు ముందో.. కనీసం సంక్షిప్త రామాయణాన్ని* తిరగేసినా & *తమ నిర్ణయం ఎంత మూర్ఖమైందో* అర్థమైపోతుంది.

‘ *బతికుంటే ఏదో ఒకరోజు విజయాన్ని* సాధించవచ్చు. *అదే చావును ఎంచుకుంటే, ఆ ఆస్కారమే ఉండదు’* అని సలహా ఇస్తుంది రామాయణం. 

ఎట్టి పరిస్థితిలోనూ *విషాదాన్ని మనసులోకి రానివ్వకూడదని* సలహా ఇస్తాడు వాల్మీకి.

‘ *విషాదం మహా* దుర్మార్గమైంది. *కోపంతో బుసలుకొడుతున్న పాము, అమాయకుడైన పసివాడిని కాటేసినట్టు*  & *విషాదం అంతెత్తు మనిషిని కూడా మింగేస్తుంది’* అని బోధిస్తుంది. 

*తల్లిదండ్రుల పట్ల దయలేని పిల్లల్ని దాశరథి రామబాణం* లాంటి ఓ మాట అంటాడు & ‘ *కన్నవారిని గౌరవించలేని వారికి, దేవుడిని పూజించే అర్హతా ఉండదు* ’.

*చిన్నచిన్న కథలు* 

రామాయణంలో దాదాపు *నూరు ఉపాఖ్యానాలున్నాయి.* *నీతినో, ఆధ్యాత్మికతనో చాటిచెప్పే కథలివి.*

*నిడివి చిన్నదే కానీ నీతి పెద్దది* . *అసుర స్త్రీలను మట్టుబెట్టడానికి అనుమతి ఇవ్వమని హనుమంతుడు అడిగినప్పుడు* సీతాదేవి అతడికో కథ చెబుత

ుంది & 

‘ *ఓ పులి పరిగెత్తుకుంటూ వేటగాడికి* ఎదురొచ్చింది. దీంతో *వేటగాడు భయంతో చెట్టు* ఎక్కాడు. అప్పటికే *ఓ కొమ్మ మీద ఎలుగుబంటి* ఉంది. ‘ *నువ్వేం భయపడవద్దు. నేను నీకు హానిచేయను* ’ అని *అతడికి హామీ ఇచ్చింది ఎలుగుబంటి.* 

వేటగాడు ఊపిరి పీల్చుకున్నాడు.‘ *వేటగాడు మన ఉమ్మడి శత్రువు. తోసెయ్‌* ' సలహా ఇచ్చింది కింది నుంచి *పులి* .

అయినా, *ఎలుగుబంటి ఆ మాట వినలేదు. కొద్దిసేపటికి  ఎలుగుబంటి  నిద్రలోకి* జారుకుంటుంది. 

అదే అదనుగా భావించి & ‘ *వేటగాడా! ఆ ఎలుగుబంటిని నమ్మొద్దు. నేను వెళ్లిపోయాక నిన్ను తినేయాలని* దాని పన్నాగం. 

*ముందు దాన్ని కిందికి తోసెయ్‌' అని చెప్పింది జిత్తులమారి పులి* . *వేటగాడు నిజమే* అనుకున్నాడు. *కిందికి తోసేశాడు* . 

*మనిషిలోని కృతఘ్నడిని బట్టబయలు* చేసే కథ ఇది.

మరో కథలో & *రాజు ఓ బ్రాహ్మణునికి గోవును దానం* చేస్తాడు. అది కాస్తా *మందలో తప్పిపోయి రాజుగారి పశువులలో* కలుస్తుంది.

రాజు దాన్నే *ఇంకో బ్రాహ్మణుడికి దానం* చేస్తాడు. మొత్తానికి ఇద్దరూ ఆ *గోవు నాదంటే నాదంటూ గొడవపడతారు* . 

న్యాయం కోసం ప్రభువు దగ్గరికి వెళ్తారు. *ఎన్ని రోజులు ఎదురు చూసినా రాజదర్శనం* లభించదు.

నిరాశతో పాలకుడికి  శాపం పెట్టి వెళ్లిపోతారు. *పాలకులు ప్రజలకు నిత్యం అందుబాటులో ఉండాలనేది ఈ కథలోని నీతి.* 


‘ *రాజా ప్రియదర్శనః* ’ అన్న చాణక్య నీతికి ఈ కథ ఆధారం కావచ్చు.

అరణ్యవాస సమయంలో *విల్లంబులతో తిరుగుతున్న రాముడికి సీత ఓ కథ* చెబుతుంది & ‘ *ఆయుధం మహా ప్రమాదకారి* .
*మనసును క్రూరంగా మార్చేస్తుంది.*

పూర్వం *ఓ ముని తీవ్రమైన తపస్సు* చేసుకుంటున్నాడు. అది చూసి *ఇంద్రుడు అభద్రతకు* లోనయ్యాడు. 

కొంపదీసి *ఇంద్రపదవిని కోరుకుంటాడేమో* అన్న అనుమానం మొదలైంది. దీంతో *మాయా రూపంలో వెళ్లి ‘స్వామీ! నేను పరదేశిని* . ఈ *ఆయుధాన్ని మీ దగ్గర భద్రపరుచుకోండి. తిరుగు ప్రయాణంలో తీసుకుంటాను* ’ అని కోరాడు. *కాదనడానికి ఏ కారణమూ కనిపించలేదు మునీశ్వరుడికి.* 

*ఆయుధాన్ని తన కమండలం పక్కన* పెట్టుకున్నాడు. కానీ, *ఆయుధం చేతిలోకి రాగానే అతడి ఆలోచనలు* మారిపోసాగాయి. మొదట *మొక్కల్నీ కొమ్మల్నీ* నరికాడు. 

ఆ తర్వాత *జంతువుల ప్రాణాలూ* తీయసాగాడు. దీంతో *ఆలోచనలు పక్కదారి* పట్టాయి. *క్రూరాత్ముడిగా* మారాడు. *నరకానికి* చేరుకున్నాడు’. 


... ఇలా, *వ్యక్తిధర్మం నుంచి రాజధర్మం* వరకూ రామాయణంలో లేనిదంటూ లేదు. ఆ *సూత్రాలు పైపై నీతిబోధలు* కావు. *ఆచరణాత్మకాలు* . 

జీవితమనే *ప్రయోగశాలలో తానే ఓ గాజునాళికగా మారిపోయి సత్య పరీక్షలు* జరుపుకొన్నాడు శ్రీరాముడు. *అంతిమంగా సత్యమే గెలుస్తుందని* నిరూపించాడు. 

కాబట్టే, భారతీయులు *రాముడిని గుండెల్లో నింపుకొన్నారు. రామాయణాన్ని నెత్తిన* పెట్టుకున్నారు. 

*రామాయణాన్ని దూరం చేసుకున్నకొద్దీ..రావణుడికి* దగ్గరవుతున్నట్టే! క్రమక్రమంగా... *పదితలల మృగంలా మారుతున్నట్టే! జాగృతః  జాగృతః  జాగృతః* 

*గగనం గగనాకారం. సాగరః సాగరోపమః*
*రామరావణయోర్యుద్ధం రామరావణయోరివ*

*ఆకాశానికి ఆకాశమే* సాటి. *సముద్రానికి సముద్రమే* సాటి. *రామరావణ యుద్ధానికి రామరావణ యుద్ధమే* సాటి. *రామాయణానికి రామాయణమే* సాటి!

మనం *పంచ్‌ డైలాగులుగా* చెప్పుకొని *మురిసిపోయే సంభాషణల్ని తలదన్నే వాక్యాలు* రామాయణంలో అనేకం.

*మనోఫలకం మీద ఆ దృశ్యాన్ని ఊహించుకోగలిగితే..* . *గ్రాఫిక్స్‌ కోసమో, ఎఫెక్ట్స్‌ కోసమో హాలీవుడ్‌ సినిమాలు* చూసి సమయాన్ని వృథాచేసుకోవాల్సిన పరిస్థితే రాదు...

*హనుమంతుడు అశోకవృక్షం* మీద వాలే సమయానికి సీతాదేవి... ‘ *ముక్కలైన విశ్వాసంలా ఉంది* ’ అంటాడు. 

*పొడిపొడి మాటల్లో*
*ఎంత పదునైన వ్యక్తీకరణ?*  
ఆ *వర్ణనలూ* అంతే. 

రావణుడు 
అపహరించే సమయానికి 
*పసుపుపచ్చని చీరలో ఉంది సీతాదేవి.* 

ఆకాశంలో  *పుష్పక విమానం* 
*ఎగిరిపోతుంటే.. ఆ గాలికి చీర*
*కొంగు రెపరెపలాడుతున్నది.*

*పక్కనే నల్లగా అంతెత్తున రావణుడు.*
*ఆ దృశ్యం & ఏదో పర్వతం మీద మంటలు అంటుకున్నట్టుగా* ఉందట. ఎంత గొప్ప వర్ణన! 

*రాముడు  అరణ్యవాసానికి* వెళ్లిపోగానే *దశరథుడు దుఃఖంలో* మునిగిపోతాడు. *అనారోగ్యం* కబళిస్తుంది. *చూపు మందగిస్తుంది.* 

ఆ విషాదకర సన్నివేశంలో
 *కౌసల్యతో* ఓ మాట అంటాడు... *రాముడు నా కనుపాప*
*తనతోపాటు నా చూపూ వెళ్లిపోయింది* ’.

*రాముడంటే...* 

*శుచిః*  : మనసూ శరీరమూ పరిశుభ్రమే.
*సానుక్రోశః*  : దయామయుడు.
*సమదుఃఖః*  : ఇతరుల బాధల్ని పంచుకునేవాడు.
*అహింసా చ భూతానాం* :ఏ జీవికీ హింస చేయనివాడు.
*సత్యవాదిన్‌*  : నిత్యం సత్యమే పలికేవాడు.
*క్రియాపరః*  : కర్తవ్యానికి ప్రాధాన్యం ఇచ్చేవాడు.
*సమర్థః*  : సర్వసమర్థుడు.
*సారగ్రాహిన్‌*  : ఏ విషయాన్ని అయినా ఇట్టే ఆకళింపు చేసుకోగలవాడు.
*ధర్మస్య పరిరక్షితా* : ధర్మాన్ని కాపాడేవాడు.
*సర్వసమః* : ప్రజలందర్నీ సమానంగా చూసేవాడు.
*స్మితపూర్వభాషీ* : చిరునవ్వుతో సంభాషణ ప్రారంభించేవాడు.
*నిత్యం ప్రశాంతాత్మా* : ఎప్పుడూ ప్రశాంతంగా ఉండేవాడు.
*నచానృతకథః* : అబద్ధం పలకనివాడు.
*అప్రమత్తః*  : ఏమరుపాటు లే

నివాడు. 

*రామకథాసారం* 

*జీవితంలో దుఃఖం పెరిగేకొద్దీ & పడవలో బరువు పెరుగుతున్నంత ప్రమాదం* . మునిగిపోవడం ఖాయం.

*రాజు... తనకు ప్రమాదకరమని అనిపిస్తే రక్తసంబంధీకులైనా సరే దూరం పెట్టాలి.* 

*పనికొస్తారని  భావిస్తే అనామకులనైనా ఆదరించాలి.* 

*మదపుటేనుగును దానం చేసిన తర్వాత, దాని నడుముకు కట్టే జీను కోసం పెనుగులాడినట్టు* .. *పెద్ద విషయాల్లో పెద్ద మనసుతో వ్యవహరించి, చిన్నిచిన్న విషయాలకు కురచగా ఆలోచించడం సరికాదు.* 

రామకథకు వాల్మీకి *మూడుపేర్లు* పెట్టాడు. ఒకటి... *రామాయణం* , రెండు.. *సీతాయాశ్చరితం మహత్‌* , మూడు.. *పౌలస్త్యవథ* . 

ఆదికావ్యంలో *ప్రతి వాక్యానికి ఓ వేదమంత విస్తృతి* ఉంది. మచ్చుకు కొన్ని *రామాయణ సూక్తులు* ..

 *సముద్రంలో ప్రవాహ వేగానికి ఒక కర్రా మరో కర్రా కలుస్తుంటాయి.* *కొంతకాలానికి విడిపోతుంటాయి. జీవితంలో బంధాలూ అంతే.*

 *అన్న, కన్నతండ్రి, గురువు...*
*ఈ ముగ్గురూ తండ్రులే. తమ్ముడు,*
*కొడుకు, శిష్యుడు... ఈ ముగ్గురూ పుత్రులే.*

*నాగరికత మంచిదే.* 
*కానీ, దాన్ని ధర్మం అనే* 
*పునాది మీద నిర్మించుకోవాలి.*

*కష్టం తర్వాతే సుఖం వస్తుంది.*
*సుఖం తర్వాత సుఖం రాదు.* 
*కాబట్టి, కష్టానికి*
*భయపడకూడదు.*

*ఆదికావ్యం* .. *ప్రాంతీయ, జాతీయ, అంతర్జాతీయ సాహిత్యాలకూ మహోపకారం* చేసింది. 

*కేంద్ర సాహిత్య అకాడమీ... రామాయణం* ఆధారంగా వచ్చిన గ్రంథాల వివరాలు సేకరించింది.

వరుసగా *పేర్లు రాసుకుంటూ వెళ్తేనే & రెండు సంపుటాలు* ప్రచురించాల్సి వచ్చింది. *రామాయణాలే వెయ్యికి* పైగా ఉన్నాయి. 

*ఉర్దూ, నేపాలీ, జర్మన్‌.. ఇలా దాదాపు యాభై భాషల్లోకి* రామాయణాన్ని అనువదించుకున్నారు.

*జైనులూ, బౌద్ధులూ కూడా ఆ గ్రంథాన్ని కళ్లకు అద్దుకున్నారు.*

*రామాయణ తత్వాన్ని మరింత లోతుగా విశ్లేషిస్తూ రామరహస్యోపనిషత్తు, సీతోపనిషత్తు* తదితర ఆధ్యాత్మిక గ్రంథాలూ వెలువడ్డాయి.

*సీతారాములు నాయికానాయకులుగా ప్రాణంపోసుకున్న నాటకాలూ చలనచిత్రాలూ జానపద గాథలూ వర్ణచిత్రాలూ* లెక్కలేనన్ని.

తెలుగువారైన *త్యాగయ్య, రామదాసు, తూము నరసింహదాసు, అన్నమయ్య* తదితర *వాగ్గేయకారులు తమ సంకీర్తనలతో రామసార్వభౌముడిని అర్చించారు. తరించారు.* 

*వాల్మీకి రామాయాణాన్ని గద్యంలా చదువుకోవచ్చు. లయబద్ధంగా* పాడుకోనూవచ్చు. 

కాబట్టే, ‘ *పాఠ్యే గేయే చ మధురం’ అంటారు లాక్షణికులు. ఆదికావ్యం..* 

తదనంతర *కవులకు కూడాపెద్దబాలశిక్షలా* ఉపయోగపడింది. 

అందుకేనేమో *భోజుడు వాల్మీకిని ‘మార్గదర్శిః మహర్షిః’* అంటూ కొనియాడారు.